Direttore: Roland Sejko, Roma, Anno II, N. 10, Tetor/Ottobre 2004

Giovanni Armillotta
KUR ITALIA ISHTE... SHQIPTARE

Traduzione in italiano

Ka një rrethanë pak të njohur, të ditur vetëm nga specialistët, që dalloi një epokë historike gjatë së cilës një pjesë e territorit italian u qeveris nga shqiptarët

Shpesh, duke ndjekur kujtimet e historisë bashkëkohore mësuar në shkollë dhe ne universitet, sjellim ndërmend se mbreti Viktor Emanueli III ishte mbret i Italisë dhe i Shqiperisë nga 16 prilli 1939 deri në 25 tetor 1943. Por ka një rrethanë pak të njohur, të ditur vetëm nga specialistët, që dalloi një epokë historike gjatë së cilës një pjesë e territorit italian u qeveris nga shqiptarët. Po ta shohim tani, e të po të përdorim metrin e të drejtës së sotme ndërkombëtare, ishte më shqiptare ajo pjesë e Italisë së shek. XV mbajtur më këmbe nga ‘gli schipetari’ (Honor), sesa “italiane” Shqipëria e periudhës së lartpërmendur (Unione Personale).
Po le të shohim si kanë rrjedhur ngjarjet, pa lenë mënjane analizimin e rëndësise së madhe historike e strategjike të krahi-nave të interesuara.

Monte Sant’Angelo
Monte Sant’Angelo, qendra më e madhe e Kepit Garganik, i famshëm që nga Mesjeta e hershme për shenjtëroren e Shën Mikelit Kryengjëll, që u vizitua nga shumë papë, perandorë dhe princër, u kthye në nje nga etapat e shenjta të pendesëtarëve që shkonin në pelegrinazh në Tokën e Shenjtë apo në Kryqëzata. Edhe Shën Françesko i Asizit shtegtoi aty nga viti 1216 deri më 1222. Të njohura, historikisht e artistikisht, edhe kisha e Shën Pietrit, i ashtuquajturi Varri i mbretit longobard Ròtari, Kisha e Shën Marise së Madhe dhe Kështjella madhështore Normane, në ndërtimin e të ciles, siç do të shohim edhe më tej, shqiptarët dhanë një ndihmesë vendimtare.
Qyteti i ngritur rreth shenjtërores më të lashtë të Krishtërimit pas Jeruzalemit dhe Romës, pati rëndësi shumë të madhe që nga epoka romake e vonë dhe mesjetare e hershme. Për mëse njëmijë vjet kjo qytezë është fortifikuar vazhdimisht dhe depërtimi i saj taktik-logjistik është përshkruar më së miri në vitin 1500 me fjalët e Markoldit: “Por duhet ditur se katër janë vendet kryesore që vënë në dyshim se turku mund të shkelë ndonjëherë në Mbretëri, domethënë Taranto, Bari, Trani dhe Monte Sant’Angelo [...] Monte Sant’Angelo, i cili sipas Kavalerit, përfshin 60 milje nga tokat e Puljes, me një pjese mbi det, me fortifikime”.

Honor
Honor-i i Monte Sant’Angelo-s u themelua në shkurt të vitit 1177 nga Guglielmo II, i Miri i Siçilisë (1166-89), si sundim “në të cilin ushtrohet një autoritet më i lartë se ai feudal” (P.F. Palumbo), në mirënjohje të prestigjit të Shenjtërores, pra të shenjtërisë së vendit.
Sundimi përfshinte, përveç kryevendit Monte Sant’Angelo, edhe Siponto, Vieste, Lesina, Peschici, Ritum (ndoshta Rodi Garganik i sotëm), Carpino, Cagnano, Sfilzi, Candelaro, Versentino, Lanzano, dhe manastiret e Shën Gjonit në Lamis, Shën Maries të Pulsanos si edhe pronat e tyre. Honor-i iu dha në pajë Giovannës, vajzës së Enrikut II mbret i Anglisë (1154-89), dhe grua e të sipërpërmendurit mbretit Guglielmo.

Honor-i u kalon shqiptareve
Kur Ferdinandit I të Aragonës, mbret i Napolit (1458-94), iu desh të strehohej në Barletta, për t’iu larguar sulmit të Anzhuinëve, ai u gjend i rrethuar në atë qytet dhe mundi të shpëtonte falë ndërhyrjes së Skënderbeut. Në shenjë mirënjohjeje, më 1464, mbreti u dha princërve shqiptarë dukatin e Monte San-t’Angelo-s, që përfshinte edhe San Giovanni Rotondo-n, me një fjalë Honor-in.
Tashmë është e qartë se Honor-i antik, me gjithë territorin e tij gjerë, ndërpreu procesin e vet të shpërbërjes, vendin e tij e zuri një dukat me përmasa të reduktuara dhe me juridiksion më të kufizuar në krahasim me të shkuarën, por më lehtësisht i mbrojtshëm.
Sundimi i Skënderbeut dhe i trashëgimtarëve të tij zgjati rreth 20 vjet. Ferdinandi I kishte dashur t’i tregonte mirënjohjen e tij princit shqiptar, duke i dhënë, së bashku me feudin, një serë fuqish dhe të ardhurash, si privilegjin e taksës detare, domethënë vjeljen e taksave të rënda mbi mallrat e imbarkuara dhe zbarkuara, juridiksionin e drejtpërdrejtë mbretëror që përjashtonte gjithë të tjerët, mundesinë e eksportit të mallrave të çfarëdo vlere nga bregdeti i Monte Sant’Angelo-s e nga porti i Mattinata-s, me heqjen e detyrimeve ndaj Manfredonia-s. Ndërsa Skënderbeu ishte në Shqipëri, duke luftuar turqit, më 1467, e shoqja, Andronika Komneno, erdhi në Monte Sant’Angelo për të marrë në pronësi Kështjellën ku edhe banoi. Por pas disa muajsh iu desh të shkonte në Shqipëri për t’u përkujdesur për të shoqin heroik të sëmurë, që më pas vdiq në janar të vitit 1468, në moshen 65-vjeçare. E mbetur e ve, Andronika me të birin Gjon Kastriotin, shkoi të jetonte, në Napoli me të ardhurat që merrte nga dukati i Monte Sant’Angelo-s, ku vilte edhe taksën mbi kripën.
Konsumimi nga koha dhe sulmet e pësuara kishin lënë prej vitesh shenjat e tyre mbi Kështjellën Normane dhe mbi muret e fortifikuara. Ferdinandi I, që më 1475 u kthye në Monte Sant’Angelo, jo si luftëtar por si pelegrin, kuptoi, ndoshta pikërisht në atë çast, se ishte i nevojshëm restaurimi i pikave më të rëndësishme të fortifikatave. Nuk harroi të jepte udhëzimet e duhura , në brendësi të një plani të pergjithshëm, për të cilin, më 1483, urdhëroi Gjon Kastriotin të merrte masat në mënyrë që “tokat e bregdetit, të malit dhe të Viestes të mos i tremben ushtrive armike”. Punimet e restaurimit vazhduan padyshim në mënyrë të kënaqshme pasi, më 1484, rnbreti “u shkruan qytetarëve të Monte Sant’Angelo-s, duke i falenderuar për zellin e tyre në punën për fortifikimet dhe për restaurirrun e mureve dhe të rrugëve të qytetit. Janë të lutur të ngulmojnë në punën e mirë, aq më tepër në mungesë të Fort të nderuarit Gjon (Kastrioti), zotëria me vlerë, i cili shkon në tokë te Otrantos, në lufte kundër armiqve” (N. Barone).
Në përfundim të punimeve, më 1493, kështjella e Monte Sant’Angelo-s, ashtu siç ndodhi në të njëjtën kohë edhe për atë të Manfredonia-s, u përforcua nga dy kulla të mëdha e hijerënda trung-konike dhe me bastionin lindor, të pajisur jo vetëm me mure të qëndrueshme e të larta por edhe me frëngji të përshtatshme për të plotësuar kërkesat e reja mbrojtëse, të lindura nga përdorimi i artiljerisë, e në përgjithësi, i armëve të reja të zjarrit. Mbreti mori zemër nga punimet e përfunduara dhe tek lajmëronte, më 1492, Giacomo Pontano-n dhe të tjerët të masave të marra nga ai vetë për rastin nëse “Turku prish paqen”, udhëzoi që “Messer Theodoro de Trivulci të shkojë në Monte Sant’Angelo me njëqind burra të armatosur” (Trinchera).
Kjo është periudha kur Ferdinandi I filloi të urdhëronte ngritjen e shume kullave vrojtimi kundër saraçenëve, të cilat të ndërtuara në pjesën me të madhe gjatë periudhes spanjolle mund të vërehen edhe sot përgjatë bregut të Garganos dhe të gjithë Italisë jugore.
Le të kthehemi në historinë e feudit shqiptar, më 1484, Gjon Kastrioti duke mos duruar dot shqetësimin e treguar nga popullsia për taksat e nevojshme të kërkuara për fortifikimin e zonës, i kërkoi dhe mori nga mbreti Fer-rante shkëmbimin e Monte Sant’Angelo-s e të San Giovanni Rotondo-s me tokat e Soleto-s dhe të San Pietro in Galatina, pranë Leçes, me titullin e Kontit.
Edhe sot e kësaj dite në komunën Monte Sant’AngeIo prania e shqiptarëve kujtohet në mënyrën më të mirë: ne stemën zyrtare të Bashkisë është shqiponja dykrenore, me njërën kokë që shikon nga Roma e tjetrën nga Kostantinopoli, duke theksuar pozicionin kyç dhe drejtpeshimin historik dhe gjeopolitik të Shqipërisë.

Lo stemma del Comune di Monte Sant’Angelo

Originale in albanese

Giovanni Armillotta
QUANDO L’ITALIA ERA... ALBANESE

C’è un aspetto poco noto, conosciuto solo dagli specialisti, che contraddistinse un’epoca storica in cui parte del territorio italiano fu governato dagli Albanesi

Spesso, inseguendo i ricordi di storia contemporanea appresa a scuola e all’università, rammentiamo come re Vittorio Emanuele III fosse re d’Italia e d’Albania dal 16 aprile 1939 al 25 ottobre 1943. Ma c’è un aspetto poco noto, conosciuto solo dagli specialisti, che contraddistinse un’epoca storica in cui parte del territorio italiano fu governato dagli Albanesi. Col senno di poi, se volessimo adoperare il metro dell’attuale diritto internazionale, era più albanese quella parte d’Italia retta dagli schipetari nel XV secolo (Honor), che non l’Albania “italiana” nell’anzidetto periodo (Unione Personale).
Ma vediamo gli eventi come si sono svolti, non tralasciando di analizzare il grande rilievo storico e strategico delle regioni in questione.

Monte Sant’Angelo
Monte Sant’Angelo, maggior centro del Promontorio garganico, famoso sin dall’Alto Medioevo per il Santuario di San Michele Arcangelo, che fu visitato da numerosi papi, imperatori e principi, divenne una delle tappe sacre dei penitenti che si recavano in pellegrinaggio in Terra Santa o alle Crociate. Anche San Francesco d’Assisi si recò in pellegrinaggio dal 1216 al 1222. Notevoli, storicamente ed artisticamente, anche la Chiesa di San Pietro, la cosiddetta Tomba del re longobardo Ròtari, la Chiesa di Santa Maria Maggiore, e l’imponente Castello Normanno, nella cui edificazione, come vedremo, gli Albanesi dettero un decisivo contributo.
La città sorta intorno al più antico santuario della Cristianità dopo Gerusalemme e Roma, ebbe notevolissima importanza sin da epoca tardoromana e altomedievale. Per oltre un millennio questa cittadina è stata ininterrottamente fortificata, e la sua permeanza tattico-logistica è stata ben descritta nel 1500 con le parole del Marcoldi: “Però è da sapere che quattro sono le parti principali, per le quali si dubita, che il turco possa mettere il piede nel Regno, cioè Taranto, Bari, Trani e Monte Sant’Angelo [...] Resta il Montesantangelo, il quale stando a Cavallero di tutta la Puglia circonda sessantamiglia, con una parte sopra il mare, di sito fortissimo”.

L’Honor
L’Honor di Monte Sant’Angelo fu costituito nel febbraio 1177 da Guglielmo II il Buono di Sicilia (1166-89), come dominio “in cui si esercita un’autorità più alta di quella feudale” (P.F. Palumbo), in riconoscimento del prestigio che era legato al Santuario, ovvero alla sacralità del luogo.
Il dominio comprendeva, oltre alla capitale Monte Sant’Angelo, anche Siponto, Vieste, Lesina, Peschici, Ritum (forse l’attuale Rodi Garganico), Carpino, Cagnano, Sfilzi, Candelaro, Versentino, Lanzano, e i monasteri di San Giovanni in Lamis, Santa Maria di Pulsano nonché i loro possedimenti. L’Honor fu assegnato in dotalizio a Giovanna, figlia di Enrico II re d’Inghilterra (1154-89), e moglie del suddetto re Gugliemo.

L’Honor passa agli Albanesi
Quando Ferdinando I d’Aragona re di Napoli (1458-94) dovette riparare a Barletta, per sottrarsi all’attacco degli Angioni, egli fu assediato in quella città, e poté essere salvato per l’intervento di Skënderbeu. Per riconoscenza il re, nel 1464, diede in feudo al principe albanese il ducato di Monte Sant’Angelo, che comprendeva anche San Giovanni Rotondo, ossia l’Honor.
È chiaro, a questo punto, che l’antico Honor, con tutto il suo vasto territorio, interruppe il proprio processo di dissoluzione, e ad esso subentrò un ducato di proporzioni molto ridotte e di giurisdizione più limitata, rispetto al passato, ma più facilmente difendibile.
La signoria di Skënderbeu e dei suoi eredi durò circa un ventennio. Ferdinando I aveva voluto dimostrare la sua gratitudine al principe albanese, concedendogli, insieme al feudo, ampiezza di poteri e di entrate, quali il privilegio della “marittima”, ovvero la riscossione di balzelli sulle merci imbarcate e sbarcate, la diretta giurisdizione regia, che ne escludeva ogni altra, la facoltà di esportare merce di qualsiasi valore dalla costa di Monte Sant’Angelo e dal porto di Mattinata, con esenzione dei diritti dovuti a Manfredonia. Mentre Skënderbeu era in Albania, a combattere contro i Turchi nel 1467, la moglie, Andronica Comneno, venne a Monte Sant’Angelo a prendere possesso del Castello e a dimorarvi. Ma dopo pochi mesi essa dovette accorrere in Albania, per assistere l’eroico marito malato, che morì nel gennaio 1468, a 65 anni. Rimasta vedova, Andronica, col figlio Giovanni Castriota, se ne andò a vivere a Napoli con le rendite che ricavava dal ducato di Monte Sant’Angelo, dove aveva ottenuto anche la riscossione della tassa sul sale.
L’usura del tempo e gli assalti subiti avevano già da anni lasciato i segni sul Castello Normanno e le mura fortificate. Ferdinando I, che nel 1475 tornò a Monte Sant’Angelo, non da guerriero, ma in veste di pellegrino a Monte Sant’Angelo, si rese conto di persona, forse in quell’occasione, della necessità di restaurare i punti più importanti delle fortificazioni. Non tralasciò di dare le opportune disposizioni nell’ambito di un disegno generale, per il quale, nel 1483, ordinò a Giovanni Castriota di provvedere affinché “le terre di marina, della Montagna, di Vieste non abbiano a dubitare dell’armata nemica”. I lavori di restauro procedettero di sicuro in modo soddisfacente, se, nel 1484, il re “scrive ai cittadini di Monte Sant’Angelo, ringraziandoli della loro diligenza con la quale si attende alle fortificazioni e al restauro delle mura e dei passi di quella città. Si prega di perseverare nel bene, tanto più che è assente l’Ill.mo Giovanni [Castriota], loro utile signore, il quale se ne reca in terra d’Otranto, contro i nemici” (N. Barone).
Al termine dei lavori, nel 1493, il castello di Monte Sant’Angelo, come avvenne nello stesso tempo per quello di Manfredonia, risultò rafforzato dalle due grosse e maestose torri tronco-coniche e dal bastione orientale, oltre che munito di elevate cortine in robusta muratura e con feritoie idonee a fronteggiare le nuove esigenze difensive, nate con l’uso delle artiglierie e, in genere, delle nuove armi da fuoco. Il re si sentì molto rinfrancato dai lavori compiuti e, nell’informare, nel 1492, Giacomo Pontano ed altri dei provvedimenti da lui adottati nel caso che “il Turco rompesse la pace”, dette disposizioni perché “Messer Theodoro de Trivulci vada ad lo monte de Sancto Angelo con cento uomini d’arme” (Trinchera).
È questo il periodo in cui Ferdinando I cominciò a fare erigere le numerose torri di guardia contro i Saraceni, le quali, costruite in maggior numero durante il periodo spagnolo, ancora si osservano lungo la costa del Gargano e di tutta l’Italia Meridionale.
Tornando alle vicende del feudo albanese, Giovanni Castriota, nel 1484, mal sopportando l’irrequietezza dimostrata dalla popolazione per il necessario fiscalismo inteso alla fortificazione della zona, chiese ed ottenne da re Ferrante la permuta di Monte Sant’Angelo e di San Giovanni Rotondo con le terre di Soleto e di San Pietro in Galatina, presso Lecce, col titolo di conte.
Tutt’oggi nel Comune di Monte Sant’Angelo la presenza albanese è ricordata nel migliore dei modi: nello stemma ufficiale del Municipio è disegnata la “shqiponja dykrenore”, con una testa che guarda a Roma e l’altra a Costantinopoli, sottolineando la centralità e l’equilibrio storico e geopolitico dell’Albania.

Index

© Giovanni Armillotta, 2004