GIOVANNI ARMILLOTTA, PhD ON LINE PËR SHQIPTARËT

Quaderni di Studi Africani e Orientali, Dipartimento Storico-Politico-Internazionale
Sezione di Storia e Istituzioni dei Paesi Extraeuropei
Facoltà di Scienze Politiche, Università degli Studi di Cagliari

Direttore
Emilio Bottazzi

Redazione
Annamaria Baldussi, Emilio Bottazzi, Bianca Maria Carcangiu
Pierpaola Cossu, Bruno Manca, Patrizia Manduchi

Lino Sciarra
LA COMUNITÀ EBRAICA ALBANESE
(«Orientalia Karalitana», N. 3, Aprile 1998, pp. 319-321)

Perkthim në gjuhen shipe - Traduzione in lingua albanese

Benché sia collocata geograficamente in Europa, l’Albania è una “nazione all’incrocio tra Est ed Ovest, regione di collegamento tra i Balcani e l’Italia, anello debole tra mondo greco e latino, tra mondo slavo ed islamico. Sin dall’epoca della divisione dell’impero romano in occidentale ed orientale, i confini tra Oriente ed Occidente tagliavano l’Albania; questa divisione è continuata nel Medioevo e, in forza del sistema conservatore dei millet, anche sotto la dominazione ottomana”(1). Con la raggiunta indipendenza del Paese nel 1912, malgrado la parentesi del duro regime comunista, l’Albania non ha perduto questa sua caratteristica di terra di confine in cui l’Oriente si confronta con l’Occidente.
In epoca recente, le travagliate vicende della caduta del comunismo hanno attirato l’attenzione sulla minuscola comunità ebraica presente nel Paese. La sua storia è una storia affascinante sia perché è poco conosciuta, sia perché inevitabilmente legata alla complessa storia del popolo albanese(2).
Alcuni insediamenti ebraici erano presenti nella regione a partire dalla fine dal XII secolo. In seguito, nel XVI secolo migliaia di sefarditi scacciati dalla penisola iberica si rifugiarono nell’Impero Ottomano. Qui, all’infuori del pagamento di un testatico non eccessivamente oneroso, richiesto a tutti i non musulmani, nessun altro tributo era imposto agli ebrei. Inoltre, non solo la loro identità religiosa era ampiamente tollerata, ma essi erano incoraggiati nella loro attività commerciale e potevano accedere a tutte le cariche civili. A quell’epoca l’Albania era ormai sotto il pieno controllo della Porta e diverse comunità catalane, castigliane, portoghesi, siciliane e pugliesi(3) si insediarono nella parte centrale del Paese che costituiva la zona più sviluppata e promettente dal punto di vista commerciale. I porti di Valona(4) e Durazzo insieme alle più importanti città dell’interno, Elbasan e Berat , divennero sedi di consistenti comunità commerciali. Altri ebrei, invece, si stabilirono più a nord, in diverse città dell’attuale Còssovo. Nel 1673 Sabbetai Zevi fu esiliato dal Sultano a Dulcigno (oggi in Montenegro) e qui morì tre anni più tardi(5). All’inizio del XIX secolo gli ebrei albanesi subirono espropriazioni e misure restrittive ordinate da Alì Pascià di Tepelenë, governatore di Giannina, che cercava di rendersi indipendente dalla Porta. A partire da questo momento la comunità ebrea all’interno dei futuri confini dello Stato albanese iniziò a diminuire. Al termine della Prima Guerra Mondiale solo un piccolo numero di ebrei viveva in Albania. Secondo il censimento del 1930 vi erano 204 ebrei in Albania. La Comunità Ebraica fu riconosciuta ufficialmente dallo Stato il 2 aprile 1937(6).
Negli anni in cui iniziavano le persecuzioni antisemiriche, l’Albania – allora sotto la monarchia di re Zog – protesse gli ebrei e li aiutò a fuggire dalla Germania, dall’Austria e da quella che una volta era stata la Cecoslovacchia(7). Nel 1939 alcune famiglie provenienti dall’Austria e dalla Germania si rifugiarono in Albania e si stabilirono a Tirana e a Durazzo.
Anche dopo l’invasione italiana, avvenuta nel corso di quell’anno, le autorità albanesi fecero il possibile per sottrarre gli ebrei ai tedeschi. Dopo la spartizione della Jugoslavia tra Italia e Germania, e l’annessione del Còssovo all’Albania, molti ebrei scapparono dalla Croazia e dalla Serbia e si rifugiarono nel territori albanesi. Questi rifugiati furono trattati bene sia dalla popolazione locale che dagli italiani. Una parte di loro fu inviata in Italia dopo essere passata nel campo di transito di Kavajë, un’altra parte, invece, fu consegnata ai tedeschi e inviata al nord nel campo di Prishtinë. Dopo la resa dell’Italia, nel settembre del 1943, l’Albania cadde in mano alla Germania, ma quasi tutti gli ebrei riuscirono ad evitare di essere catturati. Si calcola che grazie all’aiuto della popolazione albanese circa 350 famiglie ebree furono salvate nonostante l’occupazione tedesca(8).
Alla fine della guerra gli ebrei che si erano rifugiati in Albania vollero indirizzare un messaggio di ringraziamento al nuovo regime comunista. Ma il loro sollievo durò poco. Infatti Enver Hoxha, segretario del partito comunista, una volta consolidato il proprio potere, avviò una crescente repressione nei confronti di tutte le comunità religiose albanesi. Durante il 1967, nell’ambito della rivoluzionarizzazione (la rivoluzione culturale albanese) la lotta antireligiosa toccò il culmine e fu imposta la chiusura di tutti i luoghi di culto, compresa la sinagoga di Tirana. Nonostante tutto, un piccolo gruppo di ebrei, facendo fronte ad enormi difficoltà, continuò a riunirsi segretamente in una casa di Tirana in occasione delle festività(9).
Nel 1990 il regime comunista, che caso unico al mondo era ancora stalinista, iniziò a mostrare chiari segni di cedimento. Sotto la pressione della popolazione urbana e degli studenti e della comunità internazionale che vincolava la concessione degli aiuti necessari alla disastrata economia del Paese all’avvio della democrazia, nel novembre di quell’anno fu concessa la libertà religiosa e la possibilità di espatriare.
In quei giorni ebbe inizio l’operazione denominata “Tappeto Volante” organizzata nel più grande segreto dal governo israeliano e da quello albanese con la collaborazione dei governi italiano e greco(10). Nel corso di quattro mesi, dal novembre all’aprile seguente, l’intera comunità ebraica albanese (la gran parte dei quali viveva nella capitale, pochi altri invece a Valona e a Korçë) ha lasciato l’Albania. La maggioranza, circa 320 persone, è giunta in Israele, mentre una cinquantina hanno preferito scegliere come destinazione finale gli Stati Uniti(11). Alla base della decisione di abbandonare l’Albania non vi sarebbe però l’antisemitismo, ma soprattutto la volontà di sfuggire alla grave crisi economica e sociale che attraversava – e attraversa – il Paese.

Note

(1) R. Morozzo della Rocca, Nazione e religione in Albania (1912-1944), Bologna, 1990, p. 12.Torna
(2) Un’opera sulla storia degli ebrei albanesi è stata scritta da Josheph Jakoel. Cfr. E. Barnavi (a cura di), Histoire universelle des Juifs, Parigi, 1992, p. 213.Torna
(3) A. Milano, Storia degli Ebrei italiani nel Levante, s.l., 1949, pp. 64-66.Torna
(4) E. Benbassa; A. Rodrigue, Juifs des Balkans, Parigi, 1993, p. 69.Torna
(5) E. Barnavi, op. cit., p. 148; E. Benbassa; A. Rodrigue, op. cit., p. 130-131.Torna
(6) Encyclopedia of the Holocaust, New York, 1990, p. 523.Torna
(7) S. Schwartz, “Some Notes on Albanian Jewry”, Albanian Catholic Bulletin (San Francisco), vol. XII, 1991, pp. 112-113.Torna
(8) Alcune testimonianze sono riportate in V. Saraçeni, “Albanians and Hebrews”, Albanian Catholic Bulletin, vol. XIII, 1992, pp.107-110; “The First Albanian to be Recognized as a Savior of Hebrews”, ibid. p. 110.Torna
(9) E.E. Jacques, The Albanians – An Ethnic History from Prehistoric Times to the Present, Londra, 1995, p. 666.Torna
(10) E. Champseix; J.P. Champseix, L’Albanie ou la logique du désespoir, Parigi, 1992, pp. 134-135.Torna
(11) E.E. Jacques, op. cit., p. 666.Torna

Lino Sciarra
KOMUNITETI EBRAIK SHQIPTAR
(«Orientalia Karalitana», N. 3, Prill 1998, pp. 319-321)

Megjithëse e vendosur gjeografikisht në Europë, Shqipëria është një vend në kryqëzimin midis Lindjes dhe Perëndimit, urë lidhëse midis vendeve të Ballkanit dhe Italisë,një lloj nyje lidhëse midis botës greke dhe asaj latine, midis botës sllave dhe asaj islamike. Qysh prej kohës së ndarjes së perandorisë romake në Perëndimore dhe atë të Lindjes, kufijtë midis Orientit dhe Perëndimit priteshin në Shqipëri. Kjo ndarje në Mesjetë në sajë të sistemit konservator të Millet vazhdoi edhe nën dominimin otoman.Edhe pas arritjes së pavarësisë më 1912 dhe megjithë vendosjen e regjimit komunist më pas Shqipëria nuk e humbi këtë veçori si zonë ndërmjetëse ku Lindja ndahej me Perëndimin.
Në periudhën e fundit,ngjarjet e dhmbëshme të rënies së kominizmit tërhoqën vëmëndjen rreth pakicës çifute e pranishme në këtë vend.Historia e kësaj pakice është magjepsëse jo vetëm se njihet pak, por edhe sepse është e lidhur pazgjidhmërisht me historinë komplekse të popullit shqiptar. Disa vendndodhje çifutësh ishin prezente në vend duke nisur që nga fundi i shek.XII. Në vazhdim në shek. XVI mijëra çifutë të përzënë nga gadishulli Iberik, u strehuan në Perandorinë Otomane. Këtu me përjashtim të një takse jo fort të madhe, e cila ishte e detyruar për të gjithë jomyslymanët, asnjë detyrim tjetër nuk iu vu çifutëve. Veç kësaj, jo vetëm identiteti i tyre fetar ishte i toleruar gjerësisht, por ata inkurajoheshin në aktivitetin e tyre tregëtar dhe u lejoheshin të gjitha të drejtat civile. Në këtë periudhë Shqipëria ishte nën kontrollin e plot të Portës dhe disa komunitete të ndryshme si Katalane,Kastiliane, portugeze, siçiliane dhe puliz, ishin vendosur në pjesën qëndrore të vendit, e cila ishte pjesa më e zhvilluar nga pikëpamja tregëtare. Portet e Vlorës dhe Durrësit sëbashku me qytetet më të rëndësishme si Elbasani dhe Berati u bënë qëndra të vazhdueshme tregëtare. Të tjerë çifut gjithashtu u vendosën më në veri, në disa qytete të Kosovës së sotme. Më 1673 Sabbetai Zevi u internua nga Sulltani në Dulcigno (Mali i Zi i sotëm ) dhe atje vdiq tre vjet më vonë. Në fillim të shek. XIX çifutët shqiptarë pësuan shpronëzime dhe të tjera masa shtrënguese të urdhëruara nga Ali Pashë Tepelena, guvernatori i Janinës, i cili kërkonte të shkëputej nga Porta. Nga ky moment komuniteti çifut që ndodhej brënda kufijve të ardhëshëm të shtetit shqiptar filloi të pakësohej. Në fund të luftës së parë botërore në Shqipëri jetonin vetëm një numër i vogël çifutsh. Sipas regjistrimit të vitit 1930, në Shqipëri kishte vetëm 204 çifut. Komuniteti çifut u njoh zyrtarisht nga shteti më 2 prill 1937.
Në vitet kur filluan persekutimet antiebrej Shqipëria - në atë kohë nën monarkinë e mbretit Zog - i mbrojti dhe i ndihmoi çifutët që largoheshin nga Gjermania, Austria, dhe Çekosllovakia e asaj kohe. Më 1939 disa familje të ardhura nga Austria dhe Gjermania u strehuan në Shqipëri duke u vendosur në Tiranë dhe Durrës.
Edhe pas pushtimit italian të realizuar në këtë vit, autoritete shqiptare bën ç`ishte e mundur për t`i fshehur çifutët nga gjermanët. Pas ndarjes së Jugosllavisë midis Gjermanisë dhe Italisë dhe aneksimit të Kosovës Shqipërisë, shumë çifut shpëtuan duke u larguar nga Kroacia dhe Sërbia duke u strehuar në teritorin shiptar. Këta refugjat u trajtuan mirë si nga popullsia lokale ashtu edhe nga italianët. Disa prej tyre pas qëndrimit për pak kohë në kampin e Kavajës u dërgua në Itali, kurse disa të tjerë iu dorëzuan gjermanëve dhe u dërguan në kampin e Prishtinës. Pas kapitullimit të Italisë në shtator 1943, Shqipëria ra nën sundimin gjerman, por pothuaj të gjithë çifutët arritën të shpëtojnë pa u kapur nga gjrmanët. Llogariten rreth 350 familje çifute që falë ndihmës së popullsisë shqiptare t`i shpëtojnë çfarosjes së gjermanëve.
Pas mbarimit të luftës çifutët që ishin strehuar në Shqipëri, çfaqën dëshirën që t`i drejtonin një mesazh mirënjohjeje regjimit të ri. Por qetësia e tyre zgjati pak kohë. Në fakt Enver Hoxha, sekretar i përgjithëshëm i Partisë Komuniste, pasi e konsolidoi pushtetin e vet filloi një represion në rritje ndaj të gjitha komuniteteve fetare shqiptare. Gjatë vitit 1967, në kuadër të revolucionarizimit(revolucioni kulturor shqiptar)lufta antife arriti kulmin me mbylljen e të gjitha kulteve duke përfshirë edhe sinagogën e Tiranës. Pavarësisht nga kjo, një pjesë e çifutëve duke përballuar vështirësi të mëdha, vazhduan të mblidheshin fshehurazi në njhtëpi të Tiranës me raste festash.
Më 1990 filluan të duken shënjat e rënies së regjimit komunist, që ishte unik në stalinizmin e tij. Nën presionet e popullsisë qytetare dhe të studentëve si dhe komunitetit ndërkombëtar, i cili i kushtëzonte ndihmat e nevojshme ekonomike me ndryshimet demokratike, në nëntor 1990 u lejua liria fetare dhe mundësia e riatdhesimit.
Në këto ditë e pati fillesën operacioni “Qilim Fluturues” i organizuar në sekret të plotë nga qeveria izraelite dhe ajo shqiptare me bashkëpunimin e qeverive italiane dhe greke. Gjatë katër muajve, nga nëntori deri në prill të vitit në vazhdim, i tërë komuniteti çifut shqiptar (pjesa më e madhe e të cilit jetonte në kryeqytet, pak të tjerë në Vlorë dhe Korçë) u largua nga Shqipëria.Pjesa më e madhe e tyre u vendos në Izrael (rreth 320 persona), ndërsa 50 të tjerë preferuan si destinacion të fundit Amerikën. Nuk ishte antisemitizmi arsyeja e largimit nga Shqipëria, por mbi të gjitha largimi nga gjëndja e rëndë ekonomike dhe sociale që pëshkonte - dhe përshkon vëndin.

(Përkthim në gjuhen shipe i Prof. Minella Aleksi - Chicago; tekst origjinal në italisht)

© «Orientalia Karalitana»: Quaderni di Studi Africani e Orientali, Dipartimento Storico-Politico-Internazionale, Sezione di Storia e Istituzioni dei Paesi Extraeuropei, Facoltà di Scienze Politiche, Università degli Studi di Cagliari; Direttore: Emilio Bottazzi; Redazione: Annamaria Baldussi, Emilio Bottazzi, Bianca Maria Carcangiu, Pierpaola Cossu, Bruno Manca, Patrizia Manduchi

Leggi anche: GRAZIE, ALBANIA di Michele Sarfatti

Index